Kuropatwa szara (łać. Perdix Perdix), inaczej kuropatwa zwyczajna lub kuropatwa polna. Jest niedużym kurakiem należącym do rodziny bażantowatych. Występowanie kuropatwy szarej to przede część Europy środkowo wschodniej i Azja zachodnia. Obszar jej występowania określa się od wysp brytyjskich przez Francję, Niemcy, Polskę aż po Ural. Licznie też występuje na północy półwyspu apenińskiego i w północnych rejonach basenu Morza Śródziemnego. Występuje również w Ameryce Północnej gdzie została introdukowana pod koniec wieku XIX. Na terenie Polski występuje praktycznie na całym jej obszarze z wyłączeniem rozległych obszarów leśnych oraz terenów górzystych. Kuropatwa szara jest ptakiem typowo stepowym, zasiedlającym otwarte równiny i pola.
W celu uzyskanie informacji na temat hodowli warto zajrzeć do działu hodowla kuropatw gdzie systematycznie umieszczane są informacje i porady hodowlane dotyczące kuropatw.
Naturalnym biotopem dla kuropatwy są pola uprawne i miedze śródpolne, mało porośnięte nieużytki. Szczególnie chętnie kuropatwa bytuje w rejonach ziem urodzajnych, żyznych. Często też korzysta z kąpieli piaskowych, gdy tylko nadarzy się okazja. Kuropatwa szara jest gatunkiem bytującym typowo na ziemi . Do lotu podrywa się tylko w przypadku wystąpienia zagrożenia, ale i wówczas przelatuje na niewielkiej odległości w granicach kilkuset metrów. Praktycznie nie siada na gałęziach ani nawet na większych kamieniach. Wiosnę spędza w oziminach lub na nieużytkach polnych, skąd następnie przenosi się w oziminy pszenice, które stanowią dla niej doskonałą okrywę i schronienie.
Latem przenosi się na bujne łąki i w łany zbóż. Kuropatwa unika terenów zadrzewionych i lasów. Niechętnie przebywa też w pobliżu wysokich drzew, gdyż jest to potencjalne miejsce gdzie mogą na nie czyhać ptaki drapieżne. Po żniwach licznie można zobaczyć kuropatwy na ścierniskach, głównie pszenicznych gdzie czerpią z obfitości pokarmu. Na jesień kuropatwy przenoszą się w uprawy warzywne, chętnie chowają się kartofliskach, buraczyskach pośród kapusty oraz w plantacjach pomidorów gruntowych. Można je też spotkać na plantacjach borówki amerykańskiej. Wszędzie tam gdzie jest jeszcze dostępna okrywa roślinna. Zimą, jeśli mają taką możliwość, chętnie znajdują schronienie w zielonych poplonach ale też przebywają pośród suchych traw miedz śródpolnych, na obrzeżach rowów i nieużytkach. Kuropatwy przy grubej, świeżej okrywie śnieżnej potrafią zakopywać się też w śniegu, dzięki czemu są wstanie skuteczniej ukrywać się przed wszelkimi drapieżnikami, nawet w otwartym polu.
Często też zbliżają się wówczas bliżej wiosek i do zabudowań ludzkich, co stanowi dla nich potencjalne zagrożenie ze strony drapieżników synatropijnych (koty domowe, psy).
Kuropatwa jest niewielkim ptakiem. Jej waga waha się od 320 do 400 gram. Długość ciała wynosi około 30cm a rozpiętość skrzydeł nie przekracza 50cm. Ogon ma krótki, szary a po rozłożeniu wyraźnie zaznaczone są na nim brązowe końcówki piór. Spód ciała kuropatwy jest popielato szary często z wyraźną brązową podkową na części piersiowej. Na części krzyżowej pióra są popielato szare z poprzecznie naniesionymi brązowymi wstawkami. Pióra okrywowe skrzydeł są brązowe z wyraźnymi jasnymi paskami układającymi się wzdłuż linii skrzydeł. Na wysokości nasady skrzydeł ubarwienie przechodzi w bardziej brązowy, a wyżej na wierzchniej części szyi jest ponownie szare. Głowa na wierzchniej części jest brązowawo cętkowana, natomiast dookoła oczu oraz pod dziobem pomarańczowo ruda. W okolicach oczu mogą pojawiać się u niektórych osobników niewielkie pomarańczowe korale, szczególnie widoczne w okresie godów.
Młódki to młode, już wypierzone kuropatwy nie starsze niż 1 rok, pochodzące z ostatnich lęgów. Kuropatwy Starki to kuropatwy w wieku rok i więcej, czyli po drugim pierzeniu.
U kuropatwy słabo zaznaczony jest dymorfizm płciowy. Samiec i samiczka są do siebie bardzo podobne, zbliżone rozmiarem i ubarwieniem. Samiczka jest nieznacznie mniejsza od samczyka, ale gołym okiem da się to zauważyć tylko gdy ptaki stoją w parze obok siebie. Odróżnienie samca od samicy kuropatwy z 100% pewnością dokonać można po piórkach okrywowych skrzydeł oraz upierzeniu głowy, ponad oczami. Poniżej opisujemy szczegółowo drobne różnice w upierzeniu pozwalające odróżnić samca od samiczki:
Samica kuropatwy ma ciemniejszy (bardziej brązowy) odcień piórek okrywowych skrzydeł. Jasne kreski na piórach okrywowych skrzydeł są krótsze i dodatkowo kreski te delikatnie rozszerzają się lub wręcz rozwidlają co pewien odcinek przechodząc w miejscach rozwidleń w żółte kreski poprzeczne. Na głowie natomiast ponad oczami między rudymi piórkami a szarymi wyróżnia się jasno szara, prawie biała kreska. Często mówi się, że samiczki mają namalowane białe brwi nad oczami.
U samca kuropatwy jasne kreski na piórach okrywowych skrzydeł są proste i dłuższe niż u samic. Kreski te są smukłe i układają się wzdłuż stosiny piór okrywowych na skrzydłach. Piórka te są też nieco jaśniejsze niż u samiczek. Na głowie samczyka ponad linią oczu, rude piórka odcinają się wyraźnie od piórek szarych. Nie ma między nimi żadnego jasnego paska.
Na powyższym zdjęciu nad rdzawą plamą u samicy kuropatwy widoczny jest jaśniejszy pasek piórek nad którym dopiero nakłada się brązowa "czapeczka". U samca kuropatwy, ruda plama piórek ułożona dookoła oczu, wyraźnie odcina się od piór na wierzchniej cześci głowy. Nie ma tam żadnych jaśniejszych piórek, tworzy to więc wyraźną linię odcinająca jeden kolor piór od drugiego.
Oceniając po pirórach okrywowych skrzydeł samicę kuropatwy można odróżnić od samca przedewszystkim po tym, że barwa piór samicy jest bardziej brązowa ze znikomym odicieniem rudego. Jasne paski układające się wzdłuż stosiny pióra sa stosunkowo krótkie a dodatkowo poprzecznie do nich układają się nieco ciemniejsze i mniej wyraziste prążki. Upierzenie okrywowe na skrzydłach samca kuropatwy jest jaśniejsze niż u samicy Więcej tam jasnopopielatego odcienia i zamisat wyraźnie brązowych, samiec posiada rudawe wzory. Jasne kreski smukle ułożone wzdłóż stosiny pióra są dłuższe od tych widocznych u samicy i sprawiając wrażenie jakby było ich mniej.
W środowisku naturalnym struktura płciowa kuropatw rozłożona jest nierównomiernie, z przewagą samców. W związku z tym, w środowisku zawsze pozostaje pewna ilość wolnych samczyków, które nie zdołały przysposobić sobie partnerki. To bardzo ważny aspekt w biologii tych ptaków, gdyż w dużej mierze przyczynia się do przetrwania gatunku. O przyroście naturalnym decyduje tylko ilość samic w środowisku, więc ważne jest, aby każda samica wysiedziała jaja i wychowała potomstwo. Ważne jest więc, aby w przypadku śmierci samczyka samica mogła szybka znaleźć partnera, gotowego do skojarzenia i pokrycia osamotnionej kurki.
Kuropatwa szara jest gatunkiem monogamicznym to znaczy na okres godów kuropatwy łączą się w pary na całe życie. Okres godowy rozpoczyna się już zimą na początku stycznia. Kuropatwy zimują w stadkach rodzinnych składających się z rodziców i rocznego przychówku a także wolnych samczyków nieskojarzonych w żadne pary. Mniej więcej w połowie stycznia gdy dzień staje się coraz dłuższy kuropatwy zmieniają swoje zachowanie. Kogutki stają się bardziej aktywne, a kurki względem nich agresywne. W konsekwencji tego kogutki z zeszłorocznego przychówki opuszczają stado migrują samotnie w poszukiwaniu partnerek. Takie zachowanie ma swoje uzasadnienie i jest kluczowe dla przetrwania gatunku, albowiem zapobiega to zbyt bliskiemu krzyżowaniu się ptaków wewnątrz jednej rodzinki, co mogłoby doprowadzić do zubożenia puli genetycznej w obrębie występowania jednego siedliska.
Wędrujący samczyk napotykając inną rodzinkę kojarzy się w parę z jedną z samiczek. Towarzyszą temu często zalotne gonitwy i odgłosy nawoływanie kuropatw, inaczej czyrykanie, które można w przybliżeniu opisać: "czyryk, czyrrrryk". Gonitwy wynikają z faktu, że samczyki w danej rodzince nie dopuszczają obcego intruza do swojego stadka, natomiast samiczki, konkurują między sobą o względy przybysza.
Po wielu godzinach wzajemnych przepychanek i potyczek, samczyk kojarzy się w parę z jedną z samiczek i razem oddalają się do stada, w celu poszukiwania najlepszego miejsca do gniazdowania. Po kilku tygodniach od skojarzenia na początku kwietnia, gdy rusza już wegetacja roślinności, samica zakłada gniazdo w postaci niewielkiego zagłębienia w ziemi wyścielonego suchymi trawami i pierzem. Gniazdo kuropatwy jest bardzo starannie ukryte z reguły pod kępą traw lub bylin, najczęściej na otwartej łące lub śródpolnej miedzy.
Samica kuropatwy do skrzętnie schowanego gniazda znosi około 18-20 jaj. Proces składania rozpoczyna się w pierwszej połowie kwietnia. Kuropatwa jest jednym z gatunków z najwięcej składających jaj spośród wszystkich dziko występujących ptaków w Polsce. Może to dla wielu być zaskakujące, gdyż jest to stosunkowo mały kurak.
Jedno jajko kuropatwy szarej waży około 13g. Jaja mają jednolity kolor, nie są nakrapiane, ale mogą mieć różne barwy i odcienie. Od jasno szarych, przez kremowe, oliwkowo zielone, brązowe nawet do niebieskich. Kolorystycznie jaj kuropatwy są bardzo podobne do jaj bażancich. Są jednak od nich zdecydowanie (bo dwukrotnie) mniejsze. Rozmiarowo jaja kuroaptwy. Proces składania jaj do gniazda trwa około 25dni a więc stosunkowo długo, gdyż kuropatwa znosi nie więcej niż jedno jajko dziennie. Nie jest to jednak problem, gdyż jaja kuropatwy mają proporcjonalnie grubą skorupkę o drobnych porach. Dodatkowo samica po zniesieniu jaja skrzętnie okrywa jaja w gnieździe pierzem i trawami. W skutek tego jaja oczekując na wysiadywanie nie tracą zbyt dużo wilgoci i pozostają zdatne do inkubacji przez dłuższy czas.
Inkubacja jaj kuropatwy trwa 25 dni. Proces inkubacji rozpoczyna się jednocześnie we wszystkich jajach od momentu gdy kura zacznie je wysiadywać. Niezależnie od tego czy jajko zniesiono zostało tydzień czy 2 tygodnie wcześniej. Dzięki temu wszystkie pisklęta wykluwają się praktycznie jednocześnie po 25 dniach wysiadywania. Wysiadywaniem jaj u kuropatw zajmuje się tylko samica. Zaczyna ona wysiadywać jaja na początku maja. W tym czasie schodzi z nich bardzo rzadko i na krótki czas tylko po to, aby się posilić. Jaja kuropatwy są małe, więc szybko też ulegają wystudzeniu. Samica ma bardzo silny instynkt kwoczenia i siedzi na jajach wytrwale. Człowiek niejednokrotnie może przejść nad gniazdem kuropatwy, a ta pozostanie w nieruchomej pozycji. Dodatkowo jej maskujące upierzenie powoduje, że dostrzeżenie kuropatwy siedzącej na gnieździe jest nie lada sztuką. Samiec kuropatwy cały okres wysiadywania spędza w pobliży gniazda pełniąc funkcję strażnika. Swoim czyrykaniem sygnalizuje kurze fakt zbliżania się niebezpieczeństwa.
W naturze często zdarza się, że gniazdo kuropatwy zostanie zniszczone np. przez drapieżnika lub podczas koszenia łąk przez maszyny rolnicze. Jest to sytuacja na którą natura przygotowała kuropatwy. Praktycznie natychmiast po zniszczeniu gniazda samica zakłada kolejne do którego znosi nowe jaja. Taki proces może się powtarzać aż do lipca, jednak do każdego takiego gniazda składa coraz to mniej jaj.
Pisklęta kuropatwy z pierwszych lęgów wykluwają się w pierwszej połowy czerwca, ale zdarzają się lęgi nawet pod koniec sierpnia, jeśli pochodzą z późniejszych gniazd. Kuropatwy są zagniazdownikami, więc pisklęta się wykluwają w pełni rozwinięte, okryte puszkiem i już w kilkanaście godzin po wykluciu są gotowe do opuszczenia gniazda. Pisklę kuropatwy waży zaraz po wykluci waży około 10 gram. Gdy wszystkie pisklęta wyschną i nabiorą siły po wyczerpującym procesie klucia, samica wyprowadza je z gniazda i od tej pory dla małych kuropatewek zaczyna się długa wędrówka w dorosłość. W takiej rodzinnej gromadce przebywać będą aż do następnej wiosny, gdy podczas okresu godowego stopniowo będą się odłączać od stada.
Opiekę nad małymi kuropatwami sprawują oboje rodziców. Maluchy są bardzo energiczne, żwawe i szybko rosną. Pomimo tak małych rozmiarów, są wyjątkowo dziarskie z bez problemu potrafią poruszać się w naturalnej dżungli łąk i traw. Od samego początku pokarm zdobywają same. Rodzice natomiast zapewniają im bezpieczne schronienie przed niebezpieczeństwem ze strony drapieżników. Przez okres pierwszych trzech tygodni u kuropatewek rozwija się dopiero układ odpornościowy przez co nie są w stanie utrzymać samemu odpowiedniej temperatury ciała. W tym czasie rodzice w razie potrzeby pod swoimi skrzydłami chronią pisklęta przed chłodem i wyziębieniem.
W trzecim tygodniu życia młode kuropatewki nabywają upierzenia młodzieńczego, które jest jednolite szaro-brązowe bez rudawych jeszcze przebarwień. Są już na tyle zwinne, że potrafią doskonale chować się i maskować w otaczającego roślinności. Wtedy też zaczynają już podfrukiwać na tyle umiejętnie, że mogą przelecieć nawet kilkadziesiąt metrów.
Około 16 tygodnia życia kuropatwy zmieniają swoje młodzieńcze upierzenie na to zbliżone do dorosłych ptaków dorosłych. Osiągają wówczas już masę osobnika dorosłego.
Pisklęta kuropatwy muszą szybko rosnąć i nabierać siły, dlatego ich dieta w znacznym stopniu składa się z białka pochodzenia zwierzęcego. W pierwszych dwóch tygodniach życia objętościowo około połowy pokarmu to owady i ich larwy. Najczęściej są to owady występujące powszechnie na roślinach uprawnych: zbożach i warzywach. W skład diety kuropatw, również dorosłych, w tym okresie wchodzi znaczna część szkodników upraw takich jak mszycie, stonki, larwy chrząszczy i motyli, dlatego występowanie dzikich kuropatw wśród upraw polowych jest szczególnie cenne dla upraw ekologicznych.
W późniejszych tygodniach życia zapotrzebowanie na białko zwierzęce u kuropatw spada, ale cały czas stanowi ono znaczną część w diecie tych ptaków aż do okresu jesienno zimowego.
Jesienią stopniowo białko zwierzęce zastępowane jest białkiem roślinnym i kuropatwy spożywają coraz więcej nasion zbóż i traw, znajdowanych na rozległych uprawach polowych. Taka zmiana diety ma swoje naturalne uzasadnienie, gdyż w środowisku naturalnym wraz z jesiennym ochłodzeniem maleje ilość dostępnych owadów, natomiast występuje bogactwo pokarmu roślinnego: nasiona zbóż i innych roślin.
Kuropatwa jest ptakiem doskonale przystosowanym do życia w tej strefie klimatycznej. Gorące lata i mroźne, śnieżne zimy nigdy nie stanowiły dla niej przeszkody. Od wieków była też cennym ptakiem łownym dostarczającym najwyższej jakości delikatnego mięsa. Dlatego też od zawsze była intensywnie eksploatowana łowiecko. Mimo tego do lat osiemdziesiątych XX jej populacja była na stały niezagrożonym poziomie, z niewielkim wahaniami sezonowanymi uzależnionymi głównie od czynników atmosferycznych panujących w danym sezonie. Zimne i deszczowe lata utrudniały np. odchów młodych. W latach 90tych XX wieku nastąpił raptowny spadek populacji kuropatwy. Przyczyny spadku populacji nie są do końca poznana ale na pewno najważniejsze czynniki mające wpływ na taki stan rzeczy mają:
Gwałtowny rozwój technologii rolniczych a także powszechna chemizacja rolnictwa w znacznym stopniu ograniczył bazę pokarmową kuropatw. Chemiczne zwalczanie szkodników w uprawach zbóż i roślin okopowych drastycznie ograniczył możliwość zaspokojenia potrzeb żywieniowych młodych kuropatw, których zapotrzebowanie na białko zwierzęce pokrywane jest właśnie poprzez zjadanie owadów i ich larw w dużych ilościach.
W latach 90tych XX wieku rozpoczęto powszechne szczepienie lisów przeciw wściekliźnie. Wyeliminowanie tej bardzo groźnej dla ludzi choroby doprowadziło do sytuacji, w której ze środowiska praktycznie usunięto główny ogranicznik populacji rudego drapieżcy. W konsekwencji tego populacja lisów wzrosła drastycznie co doprowadziło w konsekwencji do znacznego spadku populacji zwierzyny drobnej w tym również kuropatwy.
Kuropatwa od stuleci była popularnym gatunkiem łownym dostarczającym ludności Polski i Europy najwyższej jakości, chudego mięsa. Pyszne mięso lądowało zarówno na stołach królewskich jak i na szlacheckich i ziemiańskich. Wykwintny smak mięsa z kuropatw niejednokrotnie zachwalany był przez nadwornych kronikarzy. Od zawsze więc, kuropatwy były masowo odławiane. Ich duża liczebność powodowała, że kuropatwo chwytano na przykład w sieci. W XX wieku na kuropatwy chętnie polowano z bronią gładkolufową.
Mięso z kuropatwy jest bardzo delikatne w smaku. Szczególnie smaczne jest mięso z młodych kuropatw. Kuropatwy nie wykazują tendencji do otłuszczania się nawet w warunkach hodowlanych, dlatego pozyskane od nich mięso jest zawsze jednakowo chude.
Obecnie z racji niskiego stanu liczebnego dzikich kuropatw ich pozyskanie łowieckie jest znikome a tym samym dostępność mięsa utrudniona. Można jednak nabyć mięso kuropatw z hodowli, które nie odbiega od mięsa pozyskanego od dzikich ptaków. Mięso kuropatwy dostępne jest w formie całych tuszek świeżych lub mrożonych.
Kuropatwy od zawsze inspirowały artystów i twórców. Wzmianki o kuropatwach w literaturze, można znaleźć praktycznie w każdym z okresów historycznych. Powodowane to było faktem, że dawniejszych czasach, łowiectwo było obecne w codziennym życiu ludności. Doznania estetyczne i duchowe różnych twórców: pisarzy, poetów, malarzy związane z kontaktem z dziką przyrodą podczas polowań lub pobytów na wsi, znajdowały swój oddźwięk w tworzonych przez nich dziełach. Szczególnym tego przykładem namalowany w 1891 roku przez Józefa Chełmońskiego, obraz "Kuropatwy".
Kuropatwa jest naszym rodzimym gatunkiem kuraka do niedawna występującego powszechnie w warunkach naturalnych. Choć z końcem XX wieku nastąpił gwałtowny spadek liczebności tego gatunku cały czas dzielnie walczy on swoją pozycję w krajobrazie polskich pól i łąk. Obecnie wysiłkiem wielu ludzi, głównie myśliwych, stopniowo przywracana jest kuropatwa w tereny z których na chwilę zniknęła. Odbudowywane są siedliska, hodowane kuropatwy po to by później wypuścić je na wolność. Działania te wymagają wytrwałości i zaangażowania wielu pasjonatów przyrody, myśliwych, leśników, ale najważniejsze jest ich praca przynosi efekty. Kuropatwa powoli wraca na pola, łąki... Znów w polskich polach coraz częściej daje się słyszeć spokojne "czyryk, czyrrrryk"
Zachęcamy również do przeczytania kolejnych artykułów na temat kuropatw:
Nie każdy sobie zdaję sprawę, że bażant i kuropatwa to dwa różne gatunki ptaków, które od setek lat żyją i koegzystują pośród polskich...